Бесплодием считается пара, когда беременность не наблюдается в течение 1 года на фоне регулярной, незащищенной половой жизни. Частота бесплодия у пар детородного возраста по данным различных исследований составляет 10 - 15%. По данным последних лет, структура причин бесплодия оценивается следующим образом: мужской фактор - 40%, женский фактор - 40%, комбинированный (женский и мужской одновременно) - 10%, бесплодие неясного генеза. - 10%.

Бесплодие у женщин и мужчин имеет разные причины. Отдельно будет рассмотрено мужское бесплодие, обусловленное мужским фактором.

 Наиболее частыми причинами женского бесплодия являются эндокринное бесплодие (нарушения овуляции, ановуляция) - 30-40% и тубулярное и перитонеальное бесплодие - 30-40%. 

Что такое овуляция? - Овуляция включает разрыв фолликула в яичнике (содержащие жидкость, яйцеклетку в яичнике) и перенос яйцеклетки из яичника. В норме овуляция приходится на середину менструального цикла, поэтому этот период оптимален для оплодотворения. Отсутствие овуляции называется ановуляцией. 

Наиболее частыми причинами ановуляторного бесплодия являются синдром поликистозных яичников, а также гиперпролактинемия (повышение уровня пролактина в крови). Ановуляция может отмечаться и у женщин с другими эндокринными нарушениями, такими как генетически детерминированная ферментная недостаточность надпочечников (адреногенитальный синдром), гипотиреоз, декомпенсированный сахарный диабет, гипофизарный гипогонадизм и др.

Что означают термины милиальное и перитонеальное бесплодие? Чтобы произошло оплодотворение, сперматозоиды должны пройти через матку в фаллопиевы трубы и в полость малого таза. Это невозможно, если маточные трубы непроницаемы, закрыты и осложнены в полости малого таза. В таких случаях понятно, что беременность наступить не может. 

Хронические инфекции матки (хламидиоз, гонорея, уреаплазмоз) и эндометриоз являются известными причинами непроходимости маточных труб, воспалительных поражений слизистой оболочки матки (хронический эндометрит) и органов малого таза. Эндометриоз представляет собой хроническое прогрессирующее заболевание, характеризующееся наличием тканей, подобных слизистой оболочке (эндометрию), окружающих полость матки, но не в полости матки, а, например, в мышечном слое матки, яичниках, тазу и, возможно, других органах. Жидкость, выделяемая из очагов эндометрия, повреждает окружающие ткани, вызывая рубцевание.

Клинические проявления эндометриоза включают хронические боли в малом тазу, болезненные менструации и половой акт и многое другое. Эндометриоз матки (аденомиоз) часто проявляется обильными и продолжительными менструациями и последующей анемией. Вероятность наступления беременности снижается при аденомиозе. Эндометриоз маточных труб проявляется нарушением их прохождения, нередко сопровождающимся процессом рубцевания, развившимся в полости малого таза. Оба эти фактора способствуют бесплодию. Эндометриоз в яичниках проявляется эндометроидными кистами, выделения из которых повреждают окружающий фолликулярный аппарат и нарушают их функцию, что также отражается на снижении возможности наступления беременности.

Одной из причин бесплодия могут быть врожденные аномалии полового развития, которые проявляются неполным развитием яичников или матки при беременности. Численные и структурные аномалии половой Х-хромосомы приводят к полному отсутствию фолликулярного аппарата в гонадах или очень скудному их виду, что проявляется не только бесплодием, но и задержкой полового развития и аменореей (отсутствием менструаций) .

რიგ  შემთხვევებში გარეგნულად ნორმალურ ქალში შეიძლება არ არსებობდეს საშვილოსნო და საშოს ზემო  ორი მესამედი, ასეთ შემთხვევეში ცხადია ბუნებრივი გზით დაორსულება გამორიცხულია. საშვილოსნო შეიძლება იყოს ორქიანი, ტიხრიანი, ერთრქიანი, T – ს ფორმის და სხვა, რაც  ხელს უშლის  განაყოფიერებული კვერცხუჯრედის საშვილოსნოს ლორწოვანში ნორმალური ჩანერგვას და განვითარებას.  ასეთ შემთვევებში ხშირია ორსულობის თვითნებითი შეწყვეტა.

გარდა საშვილოსნოს თანდაყოლილი ანომალიებისა ორსულობის დადგომისთვის ხელშემშლელ  ფაქტორებად გვევლინება საშვილოსნოს ისეთი შეძენილი პათოლოგიები, როგორებიცაა ანთებითი პროცესის შედეგად განვითარებული მკვეთრად გამოხატული შეხორცებები  საშვილოსნოს ღრუში, საშვილოსნოს ღრუს პოლიპი, საშვილოსნოს მიომა და სხვ.

რიგ შემთხვევებში ( 5%) საშვილოსსნო ღრუში სპერმატოზოიდების შეღწევას ხელს უშვლის საშვილოსნოს ყელში მათი ბლოკირება ანტისპერმული ანტისხეულებით. იმუნოლოგიური დარღვევები რომლებიც განაპირობებენ უნაყოფობას შეიძლება იყოს გამოწვეული ანტისპერმული ანტისხეულების გამომუშავებით მამაკაცის ორგანიზმში. ანტისპერმული ანტისხეულები  ვლინდება სისხლში, საშვილოსნოს ყელის ლორწოში, სპერმაში, იწვევს სპერმატოზოიდების შეწებებას და ინაქტივაციას, არღვევს მათ ტრანსპორტს და კვერცხუჯრედში შეღწევას.

რიგ შემთხვევებში დაორსულებას ხელს შუშლის არარეგულარული სქეოსობრივი ცხოვრება, როდესაც შესაძლებელია სქესობრივი კონტაქტები ხდებოდეს განაყოფიერებისათვის არასახრბიელო პერიოდში, როდესაც არ ხდება ოვულაცია. ეს შეიძლება იყოს სოციალური ფაქტორებით განპირობებული, ან იყოს სქესობრივი დისფუნქციების შედეგი, რაც მოითხოვს სექსოლოგის ჩარევას.

რიგ შემთხვევებში უნაყოფობის მიზეზი ვერ დგინდება და განიხილება უცნობი გენეზის უნაყოფობის დიაგნოზი.

ცხადია, როდესაც განვიხილავთ უნაყოფობის საკითხს, უნდა ვიცოდეთ როგორ შევამციროთ  მისი განვითარების რისკი. ცნობილია, რომ ქალის მაღალი ასაკი  ამცირებს ორსულობის დადგომის შანსს, რაც განპირობებულია 35 წლის ასაკიდან  დაწყებული საკვერცხეებში ფოლიკულების რიცხვის შემცირებით და მათი ხარისხის გაუარესებით. იზრდება ასევე ემბრიონში ქრომოსომული დარღვევების (დაუნის სინდრომი) რისკიც და სხვა. 

ეს საკითხი დღეს მეტად აქტუალურია, ვინაიდან მთელს მსოფლიოში , მათ შორის საქართველოშიც, ადგილი აქვს ორსულობის გადავადებას უფროს ასაკში. ასეთ შემთხვევებში რეკომენდებულია რეპროდუქციული მასალების ( კვერცხუჯრედი,ადრეული ემბრიონი) გაყინვა (კრიოპრეზერვაცია) და შენახვა ახალგაზრდა ასაკში და მათი გამოყენება მოგვიანებით.

ენდოკრინული ფაქტორებით განპირობებული უნაყოფობის პრევენცია უნად ემყარებოდეს ამ დარღვევების მკურნალობას და მათი დადგენისთანავე. დიაგნოზი უნდა იყოს დასმული სრულყოფილი გამოკვლევის საფუძველზე და მკურნალობით უნდა იქნეს მიღწეული ჰორმონული დარღვევების მყარი კომპენსაცია.

ჩვენი დაკვირვების  ქვეშ მყოფ მოზარდ პაციენტებს სხვადასხვა ენდოკრინული დარღვევებით ჩატარებული სრულყოფილი გამოკვლევების და მკურნალობის შემდეგ მოზრდილობაში  უნაყოფობა არ აღენიშნებოდათ. თუ ჰორმონული ფონის მოწესრიგების და კლინიკური გამოვლინებების ალაგების ფონზე ოვულაცია არ აღდგება, ასეთ შემთხვევებში ტარდება ოვულაციის სტიმულაცია მედიკამენტოზურად. რიგ შემთხვევაში ასეთ პაციენტებში მაგ : ჰიპოფიზარული ჰიპოგონადიზმი, პოლიცისტური საკვერცხეების სინდრომი, მიმართავენ ინ ვიტრო განაყოფიერებას.

მილსიმიერი უნაყოფობის პრევენცია მდგომარეობს სასქესო ორგანოების ანთებითი პროცესების და სქესობრივი გზით გადამდებ ინფექციათა დროული და სრულყოფილი დიაგნოსტიკა და მკურნალობა, ამასთან აუცილებელ პირობას წარმოადგენს წყვილის (ქალის და მამაკაცის) ერთდროული მკურნალობა.

ენდომეტრიოზის შემთხვევაში რაც უფრო ადრე დგინდება დიაგნოზი და იწყება მედიკამენტოზური მკურნალობა, მით მეტად მცირდება შეუქცევადი პროცესების და უნაყოფობის განვითარების რისკი.

იდეალური სიტუაციაა , როდესაც წყვილი  ქორწინებამდე მიმართვას კლინიკას  და იტარებს პროფილაქტიკურ  გამოკვლევებს და საჭიროებისას მკურნალობას.  ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია სქესობრივი გზით გადამდები ინფექციების პარტნიორისთვის გადაცემის რისკის შესამცირებლად.

პირველი კითხვები, რომლებიც უჩნდება უნაყოფო წყვილს შემდეგია : როდის უნდა მიმართონ ექიმს? რომელ ექიმს და დაწესებულებას უნდა მიმართონ?

დღეისათვის მიღებულია, რომ ახალგაზრდა წყვილებმა უნდა მიმართონ ექიმს თუ  1 წლის განმავლობაში დაუცველი, რეგულარული სქესობრივი ცხოვრების ფონზე ორსულობა არ დგება. 35 წლის ასაკიდან და მასზე უფროსი ასაკის ქალების შემთხვევაში ექიმთან მიმართვა უნდა მოხდეს უფრო ადრე – 6 თვეში. 

რომელ დაწესებულებას უნდა მიმართონ წყვილებმა უნაყოფობით?  გასაგებია, რომ ჯანდაცვის პირველადი რგოლი ასეთ შემთხვევებში ვერ უზრუნველყოფს უნაყოფო წყვილების სრულყოფილ გამოკვლევას და მკურნალობას და შესაბამისად იკარგება წლები და ფინანსები უშედეგოდ.  ამდენად, მიზანშეწონილია, რომ უნაყოფობის გამო წყვილებმა თავიდანვე მიმართონ სპეციალიზირებულ დაწესებულებას, რომელშიც შესძლებენ ჩაიტარონ კომპლექსური, სრულყოფილი თანამედროვე დონის გამოკვლევა (  3 D ულტრაბგერითი გამოკვლევა, რენტგენოლოგიური  ჰისტეროსალპინგოგრაფია, ჰისტეროსკოპია, ლაპაროსკოპია ,ჰორმონული , გენეტიკური, იმუნოლოგიური კვლევები ) და მკურნალობა როგორც კონსერვატიული და ქირურგიული მეთოდებით, ასევე დამხმარე რეპროდუქციული ტექნოლოგიების მეთოდების გამოყენებით. ამასთან ასეთ  დაწესებულებაში მომუშავე სამედიცინო პერსონალს გააჩნია სათანადო ცოდნა და გამოცდილება. უნაყოფობის შემთხვევებში მნიშვნელოვანია დიაგნოსტიკის და მკურნალობის გარდა სწორი პროგნოზირებაც. ზოგ შემთხვევებში, მაგ. საშვილოსნოს არარსებობისას ნათელია, რომ ბუნებრივი გზით დაორსულება შეუძლებელი იქნება და თავიდანვე იგეგმება სუროგაციის პროგრამაში ჩართვა. თუ საშვილოსნოს მილები გაუმტარია ან ამოკვეთილი ორსულობის მისაღებად  ინ ვიტრო განაყოფიერება ერთადერთი ალტერნატივაა.  სხვა შემხთვევებში კი ჯერ უნდა იცადოს კონსერვატიული  თუ ქირურგიული მკურნალობის გამოყენებით ბუნებრუივი გზით ორსულობის მიღწევა, მაგრამ ეს პერიოდიც არ უნდა იყოს უსასრულო . თუ ორსულობა არ იქნა მიღწეული ოპტიმალურია დაახლოებით 2 წლის შემდეგ დამხმარე რეპროდუქციული ტექნოლოგიების გამოყენება (ინსემინაცია, ინ ვიტრო განაყოფიერება). არ არის გამართლებული ასევე ამ ტექნოლოგიების გამოყენება უნაყოფობის მკურნალობის მიზნით საწყისს ეტაპზე ბუნებრივი გზით დაორსულების მცდელობამდე, სადაც ეს შესაძლებელია.

უნაყოფობის  მიზეზის დადგენის შემდეგ თუ პრობლემა ვლინდება მამაკაცში მის მიზნობრივ მართვას აგრძელებს ანდროლოგ -რეპროდუქტოლოგი, რომელიც უსათუოდ მუშაობს სპეციალიზირებულ დაწესებულებაში.

ქალებში რეპროდუქციულ-ენდოკრინული დარღვევებით (პოლიცისტური საკვერცხეების სინდრომი, ჰიპოთირეოზი, ჰიპოფიზალური ჰიპოგონადიზმი და სხვა)  კონსერვატიული მკურნალობა ტარდება შესაბამისი ჰორმონებით : სასქესო ჰორმონები, ფარისებური ჯირკვლის ჰორმონები, თირკმელზედა ჯირკვლის ქერქის  ჰორმონები  და სხვა. ჰიპერპროლაქტინემიის მკურნალობა ტარდება არაჰორმონული სპეციფიური პრეპარატებით.

ენდომეტრიოზის თერაპია მოიცავს როგორც ჰორმონულ, ასევე საჭიროებისას ქირურგიულ მკურნალობას.

ქირურგიული მკურნალობა საჭირო ხდება საშვილოსნოს ისეთი პათოლოგიების მართვაში, როგორებიცაა საშვილოსნოს ღრუს პოლიპი, მიომა, საშვილოსნოს ღრუს ტიხარი, T-ებრი საშვილონო და სხვა.

უნაყოფობის კონსერვატიული და ქირურგიული მკურნალობის უშედეგობის  შემდეგ განიხილება წყვილის ინ-ვიტრო განაყოფიერების პროგრამაში ჩართვის საკითხი, როგორც ქალის , ასევე მამაკაცის ჩვენებით.